2011/11/20

Монгол улсын төсөв


1.    Улсын төсвийн мөн чанар, ач холбогдол
2.    Төсвийн систем
3.    Төсвийн процесс
1. Улсын төсвийн мөн чанар, ач холбогдол
            Улсын төсөв нь төрийн санхүүгийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг. Төр өөрийн үүргээ биелүүлэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэр бий болгох зорилгоор тухайн жилд өөрийн мэдэлд хуримтлуулан хуваарилж зарцуулах мөнгөн хөрөнгийн орлого, зарлагын төлөвлөгөөг улсын төсөв гэнэ.
Монгол улсын төсөв нь улсын төвлөрсөн төсөв, орон нутгийн төсвөөс бүрднэ. Засгийн газрын мэдэлд төвлөрүүлэн зарцуулах төсвийн хэсгийг Улсын төвлөрсөн төсөв, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн засаг даргын мэдэлд төвлөрүүлэн зарцуулах төсвийн хэсгийг орон нутгийн төсөв гэнэ. Улсын төвлөрсөн төсвийн бүрэлдэхүүнд төрөл бүрийн тусгай зориулалттай сангууд ордог бол орон нутгийн төсөвт аймаг нийслэлийн болон сум дүүргийн төсвүүд ордог.  Эдгээрийг бүхэлд нь улсын төсвийн систем гэж нэрлэдэг. 
Төсвийн хөрөнгө нь хувийн секторынхон хэрэгжүүлж чадахааргүй болон хэрэгжүүлэхийг сонирхдоггүй нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээтэй салбаруудыг санхүүжүүлэхэд болон тэдний алдагдлыг нөхөхөд чиглэгддэг. Ж нь, батлан хамгаалах, шуудан холбоо, зам тээвэр г.м. Төсөв нь улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжилд тодорхой үүргүүдийг гүйцэтгэж байдаг. Үүнд:
1.    Төрийн оршин тогтнох үндэс болсон мөнгөн хөрөнгийн нөөцийг төвлөрүүлдэг.
2.    Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг тогтвортой байлгах
3.    Орлогыг хуваарилах
4.    Хяналтын үүрэг.
            Òºñâèéí çàõèðàã÷èéã åðºíõèéëºí çàõèðàã÷, òºâëºð¿¿ëýí çàõèðàã÷, øóóä çàõèðàã÷ ãýæ àíãèëíà:
1.    Тºñâèéí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ, õóâààðèëàí çàðöóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéã òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ ãýíý. Óëñûí òºâëºðñºí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ íü Çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ íü àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà áàéíà;
2.   Хàðüÿà òºñºâò áàéãóóëëàãûí òºñâèéí õºðºíãèéã õóâààðèëàí çàðöóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéã òºñâèéí òºâëºð¿¿ëýí çàõèðàã÷ ãýíý.
3.   Тºñâèéí õºðºíãèéã õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéã òºñâèéí øóóä çàõèðàã÷ ãýíý;
2. Төсвийн систем
Тухайн улсын нутаг дэвсгэр дээр үйлчилж байгаа бүх шатны төсвүүдийн нэгдлийг төсвийн систем гэдэг. Жнь: улсын төсөв, орон нутгийн төсөв гэх мэт. Төсвийн систем нь дараах үндсэн зарчмын дагуу зохион байгуулагддаг. Үүнд:
1.    Нэгдмэл байх. Энэ нь бүх төсвүүд нь хоорондоо уялдаа холбоотой адил чанартай байхыг хэлнэ .
2.     Бие даасан байх. Энэ нь төсөв болгон өөрийн мэдэлд орж ирсэн орлогыг бие даан  захиран зарцуулах эрхтэй гэсэн үг 
3.     Иж бүрэн байх. ӨХ бүхий л орлого зардлыг бүрэн хамарч төсөвт тусгасан байх шаардлагатай.
4.    Ил тод байх зарчим. Төсвийн төслийн хэлэлцүүлэг, түүнийг хянаж хэлэлцэх болон төсвийн гүйцэтгэл нь бүх нийтэд нээлттэй, хэвлэл мэдээллээр чөлөөтэй нэвтэрдэг байх ёстой.
5.    Төрөлжсөн байх зарчим. Энэ зарчим нь бүх шатны төсвийн орлогын эх үүсвэр болон зардлын зориулалт тодорхой бөгөөд нарийн зааглагдсан байна гэсэн үг юм.  
Төсвийн системийн эдгээр зарчмууд нь харилцан уялдаатай бөгөөд бие биенээ нөхөн хангах үүрэг хүлээдэг.
Төсвийг санхүүжилтын эх үүсвэр болон зориулалтаас нь хамааруулаад урсгал төсөв, хөрөнгийн төсөв гэж 2 хуваадаг. Урсгал төсөв нь татварын орлогоор санхүүжигддэг бөгөөд цаг үеийн зардлыг агуулсан үндсэн төсөв юм. Харин гадаад дотоод зээл, тусламжийн хөрөнгөөр санхүүжигдэх хөрөнгө оруулалтанд зориулагдах төсвийг хөрөнгийн төсөв гэнэ. Хөрөнгийн төсвийн онцлог нь :
1.    Түүний орлогын эх үүсвэрт гадаад дотоодын зээл тусламжийн хөрөнгөөр санхүүжигдэх төслүүд ордог бөгөөд уг төсвөөс үйлдвэр, барилга, цахилгаан станц, зам холбоо гэх мэт хөрөнгө оруулалтын шинжтэй зардлыг санхүүжүүүлдэг.
2.    Түүний зарцуулалтын үр дүнд тэр хэмжээний шинэ хөрөнгө бий болдогт оршино.
3. Төсвийн процесс
            Төрийн эрх барих удирдах байгууллагын зүгээс төсвийн төсөл зохиохоос эхлээд түүний гүйцэтгэлийн тайланг гаргах хүртэлх системтэй үйл ажиллагааг төсвийн процесс гэнэ. Төсвийн процесс нь шат дараалсан дараах арга хэмжээнүүдийг өөртөө багтаадаг. Үүнд:
1.    Төсвийн төсөл зохиох
2.    Төслийг хэлэлцэх ба хянах
3.    Төсвийн төслийг батлах
4.    Төсвийн гүйцэтгэлийг зохион байгуулах болон хяналт тавих
5.    Төсвийн гүйцэтгэлийн тайлан гаргах
6.    Тайланг хэлэлцэж батлах зэрэг үйл ажиллагаа орно.
Төсвийн хөрөнгийг бүрдүүлэх, ашиглахтай холбоотойгоор төр болон ААНБ, иргэдийн хооронд үүсч байгаа мөнгөн харилцааг төсвийн харилцаа гэнэ.
1. Төсвийн төсөл зохиох: Тºñâèéí òºñëèéã çîõèîõäîî õóóëü òîãòîîìæ, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ àâàõ àðãà õýìæýý, òºñâèéí íîðì, íîðìàòèâ, ¿íý, òàðèô áîëîí áóñàä îðîíòîé çýýë, òóñëàìæèéí òàëààð áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëýëöýýð çýðãèéã ¿íäýñ áîëãîíî.
Çýýëèéã ýðã¿¿ëæ òºëºõ áàòàëãààã Çàñãèéí ãàçðûí çºâøººðñíººð Ñàíãèéí ñàéä ãàðãàíà. Òºñ⺺ñ íýìýãäýë ñàíõ¿¿æèëò øààðäàãäàõ ãýðýý õýëýëöýýðèéã çºâõºí Ñàíãèéí ñàéäûí çºâøººðñíººð áàéãóóëíà.
Төсвийн төсөлд төсвийн нийт орлого, нийт зарлага, төсвийн нийт алдагдлын ерөнхий хэмжээ болон алдагдлыг санхүүжүүлэх эх үүсвэр, төсвийн жил дэх улсын өрийн дээд хэмжээ, улсын гадаад дотоод зээлийн хэмжээ зэргийг тусгасан байна. Эдгээрээс гадна төрөл бүрийн хөнгөлөлтийн улмаас үүсэх алдагдлын хэмжээ, улсын өрийг төлөхөд шаардагдах хөрөнгийн хэмжээ, бусад оронтой зээл тусламжийн талаар байгуулсан гэрээ, төсөвт тусгагдаагүй зардал зэргийг төсөл зохиохдоо анхаарах шаардлагатай.
Àæ àõóéí íýãæ, òºñºâò áàéãóóëëàãóóä äàðàà æèëèéí ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº, òºñâèéí òºñëèéã çîõèîæ æèë á¿ðèéí 7 äóãààð ñàðûí 10-íû äîòîð õàðèëöàã÷ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä èð¿¿ëíý.
Ñóì, ä¿¿ðãèéí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ òóõàéí øàòíû òºñâèéí òºñëèéã õÿíàí íýãòãýæ æèë á¿ðèéí 8 äóãààð ñàðûí 1-íèé äîòîð àéìàã, íèéñëýëèéí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷èä èð¿¿ëíý.
Àéìàã, íèéñëýëèéí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ ñóì, ä¿¿ðãèéí òºñâèéí òºñºë, ººðèéí òºñºâòýé õàðüöäàã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº, òºñâèéí òºñëèéã õÿíàí íýãòãýæ àéìàã, íèéñëýëèéí òºñâèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí æèë á¿ðèéí 8 äóãààð ñàðûí 20-íû äîòîð Ñàíãèéí ÿàìàíä èð¿¿ëíý.
Òºâëºð¿¿ëýí çàõèðàã÷ õàðúÿà áàéãóóëëàãûí òºñâèéí òºñëèéã õÿíàí íýãòãýæ æèë á¿ðèéí 8 äóãààð ñàðûí 20-íû äîòîð Ñàíãèéí ÿàìàíä èð¿¿ëíý.
Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé çîðèóëàëòûí ñàíãèéí îðëîãî, çàðëàãûí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçðààñ òîìèëñîí áàéãóóëëàãà ýíý ç¿éëèéí 4 äýõ õýñýãò çààñàí õóãàöààíä Ñàíãèéí ÿàìàíä èð¿¿ëíý.
Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº, òºñâèéí òºñëèéã òîãòîîñîí õóãàöààíä çîõèîæ èð¿¿ëýýã¿é àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí òºñºâò òºëºõ îðëîãî, òýäãýýðò òºñ⺺ñ îëãîõ ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýýã òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷äààñ òºëºâëºí òîîöîæ òºñâèéí òºñºëä òóñãàõ áºãººä ýíý òàëààð ãàðñàí ìàðãààíûã åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ õàðèóöàõã¿é.
Ñàíãèéí ÿàì àéìàã, íèéñëýëèéí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ áîëîí òºñâèéí òºâëºð¿¿ëýí çàõèðàã÷äààñ çîõèîæ èð¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéã õÿíàæ, óëñûí òºâëºðñºí òºñâèéí òºñºë, óëñûí òºâëºðñºí òºñ⺺ñ àéìàã, íèéñëýëèéí òºñºâò ºãºõ òàòààñ, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ äýìæëýãèéí òàëààðõè ñàíàëûí õàìò æèë á¿ðèéí 9 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íû äîòîð Çàñãèéí ãàçàðò îðóóëíà.
Çàñãèéí ãàçàð Ñàíãèéí ÿàìíààñ îðóóëñàí óëñûí òºâëºðñºí òºñâèéí òºñëèéã õÿíàí õýëýëöýæ, àâàõ àðãà õýìæýýíèé ñàíàë, õóóëèéí òºñºë áîëîí õîëáîãäîõ ñóäàëãàà, ìàòåðèàëûí õàìò 10 äóãààð ñàðûí 1-íèé äîòîð Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëíý.

1 comment:

  1. Сайн байна уу? Өөрт тань энэ өлрийн мэнд хүргье Энэ нийтлэлээ засаад дайхад тавиад өгөх боломж байна уу? Эсвэл е-мэйлээр явуулах боломж байгаа болов уу??? заавал хариу өгөөгэй гуйж байна.

    ReplyDelete