Улсын төсвийн зарлага

Төсвийн зарлага гэдэг бол төр өөрийн үүргийг биелүүлэх явцад гарч байгаа зардлууд юм. Эдгээр зардлууд нь мөнгөн хөрөнгийн төвлөрүүлсөн санг янз бүрийн чиглэл, зорилготойгоор ашиглах явцад үүсдэг эдийн засгийн харилцааг илэрхийлнэ.

            Төсвийн зарлага нь чанарын болон тоон шинжийг агуулдаг. Тоон үзүүлэлт нь зардлын гарах тоо хэмжээг заадаг бол чанарын үзүүүлэлт нь тухайн зарлагын эдийн засгийн үр ашгийг илэрхийлдэг. Тухайн улсын төрийн бодлого, үйл ажиллагааны орчин, улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн түвшин, төсөвт байгууллагуудын үйл ажиллагааны онцлог зэргээс хамаараад төсвийн зарлагыг хэд хэдэн чиглэлээр ангилдаг.

            Төсвийн зардлыг ерөнхийд нь:

·      Эдийн засгийн

·      Зориулалтын гэсэн 2 шинжээр нь ангилдаг.

Улсын төсвийн зарлагын эдийн засгийн ангилал

Төсвийн зарлагын эдийн засгийн ангилал нь төрийн мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөнийг эдийн засгийнх нь агуулга талаас түүний хуваарилалтын чиг хандлагад үндэслэлтэй үнэлэлт, дүгнэлт хийх зорилгыг агуулна. Өөрөөр хэлбэл, төсөвт хуримтлуулах хөрөнгийг өдөр тутмын хэрэглээнд ашиглах уу, эсвэл нийгмийн цаашдын өсөлт, хөгжилтөд шаардагдах зардалд илүүтэй анхаарал тавьж, түүнд түлхүү хуваарилах уу гэдгийг тодорхойлоход оршино.

            Төсвийн зарлагыг эдийн засгийн агуулгаар нь:

1.   Урсгал зардал

2.   Хөрөнгийн зардал гэж 2 ангилна.

            Урсгал зардалд төсвийг захиран зарцуулах хуулийн этгээдүүдийн усгал хэрэглээг санхүүжүүлэхэд төсвийн хөрөнгийг олгохтой холбогдсон зардлын хэсэг орно. Өөрөөр хэлбэл дахин ашиглагдахгүй, нэг удаа зарцуулаад өнгөрөх, өдөр тутмын үйл ажиллагаанд зайлшгүй шаардлагатай, тогтмол гарах зардлыг урсгал зардал гэнэ. Үүнд:

1.   Улсын хэрэглээний зардлууд. Үүнд төрийн өмчийн байгууллагуудыг санхүүжүүлэхэд гарах зардлууд орно.

2.   Төрийн доод түвшинд байгаа эрх бүхий байгууллага, улсын болоод хувийн байгууллагуудад олгох мөнгөн тусламж

3.   Тээврийн хэрэгслийн төлбөрүүд

4.   Улсын зээлийн хүүг олгоход зарцуулах зардал

5.   Бусад зардал

            Төсвийн урсгал зардлыг бууруулж чадсанаар зарлагын идэвхтэй хэсэг буюу нийгмийн цаашдын хөгжлийг тодорхойлогч хөрөнгийн зардалд илүүтэй анхаарах боломжтой болно.

            Хөрөнгийн зардал. Хөрөнгийн зардал гэдэг бол үндсэн хөрөнгө ба нөөцийн өсөлтөд оруулахтай холбогдон гарсан зардал юм. Өөрөөр хэлбэл төсвийн хөрөнгөөр санхүүжигддэг, үндсэн капиталыг өсгөх гэх мэт эргээд үр өгөөж авчрах зүйлд зарцуулагддаг зардлыг хөрөнгийн зардал гэнэ.  Хөрөнгийн зардалд:

1.   Төсвийн хөрөнгөөс аж ахуйн янз бүрийн салбарт оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын зардал

2.   Урт хугацааны төсвийн зээл

3.   Улсын нөөц бүрдүүлэх зардал

4.   Газар, биет бус зүйлсийн зардал

5.   Хөрөнгийн шилжүүлэг гэх мэт зардлууд орно.

Улсын төсвийн зардлын зориулалтын ангилал

Улсын төсвийн зарлагыг зориулалтаар нь:

1.   Нийтийн ерөнхий үйлчилгээ

2.   Нийгмийн чанартай үйлчилгээний зардал гэж 2 ангилдаг.

    Нийтийн ерөнхий үйлчилгээний зардалд:

1.   Хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллагуудын зардал

2.   Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ЗДТГ-ын болон ИТХ-ын зардал

3.   Санхүү, татварын үйл ажиллагааны зардал

4.   Гадаад орнуудын эдийн засгийн тусламжийн зардал

5.   Суурь шинжлэх ухааны үйл ажиллагааны зардал

6.   Нийтийн ерөнхий бусад үйлчилгээ

·         Төлөвлөлт, статистикийн байгууллагын зардал

·         Батлан хамгаалах байгууллагын үйл ажиллагааны зардал

·         Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны зардал

·         Үндсэн хууль, шүүх, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагааны зардал

Нийгмийн чанартай үйлчилгээний зардалд:

1.   Боловсролын үйл ажиллагааны зардал

2.   Сургуулийн өмнөх болон анхан шатны боловсрол

3.   Эрүүл мэндийн үйл ажиллагааны зардлууд

4.   Нийгмийн даатгалын үйл ажиллагааны зардал

5.   Ариун цэвэр хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах үйл ажиллагааны зардал

6.   Амралт, спорт, соёл урлагийн үйл ажиллагааны зардал

7.   Мэдээллийн үйл ажиллагааны зардал

8.   эрчим хүч ба дулаан хангамжийн үйл ажиллагааны зардал

9.   ХАА, ойн аж ахуйн үйл ажиллагааны зардал

10. Ашигт малтмалын нөөцийн хайгуул, уул уурхайн үйлдвэр, барилгын үйл ажиллагаа

11.Тээвэр, холбооны үйл ажиллагаа

12. Ангилагдаагүй бусад зардал

            Зориулалтын зардлуудыг санхүүжүүлэхэд үүсдэг нэг асуудал бол өндөр хурдацтай инфляцийн нөхцөлд зардалд зориулсан хөрөнгө үнэ ханшгүй болохоос хамгаалах явдал байдаг. Ингэж зардлын санхүүжилтийг инфляцийг тооцож нэмэгдэлтэйгээр гаргаж ирэх нь нэг талаас төсвийн санхүүжилтийг хүргэгч талуудын үйл ажиллагаа саадгүй явуулах бололцоог хангах хэдий ч нөгөө талаас инфляцийг улам хөөрөгдүүлдэг. 

            Төсвийн санхүүжилтийг зүй зохистой зохион байгуулахын тулд дараах зарчмыг баримтлах шаардлагатай.

1.   Хамгийн бага зардлаар хамгийн их үр ашиг олох, төсвийн зардлыг ашигласнаар хамгийн их үр дүнд хүрэх нөхцөлд л олгох ёстой.

2.   Төсвийн төлөвлөсөн хөрөнгийн зорилтот шинж чанартайгаар ашиглах

3.   Үйлдвэрлэлийн болон бусад үзүүлэлтүүдийн гүйцэтгэлийн хэмжээ, мөн өмнө нь төлөвлөөд олгосон мөнгөний ашиглалтыг тооцсоноор төсвийн хөрөнгийг олгох

4.   Төсвийн буцалтгүй санхүүжилтийн зарчим. ААН-үүдэд төсвөөс санхүүжилт хийхдээ буцаан өгөхгүй байж